اخلاقیات امام جعفر صادق «علیه‌السلام»

اندر مدینه، ای خدا محشر به پا شد
فرمانده مذهب، شهیدِ اشقیا شد
رخت عزا بر قامت اهل ولا شد
از شیعیان بانگ اماما بر سما شد
روز عزا شد محشر به پا شد
شد كشته از زهر جفا امام صادق.[۱]

فضائل اخلاقی امام جعفر صادق «علیه‌السلام»:
۱: حضرت متواضع بودند: تواضع، كه معناى آن ترك خود برتربینى مى‏‌باشد، براى همه نیکو و پسندیده است که علاوه بر ایجاد محبت در دل‌ها رضایت خداوند سبحان را نیز به همراه دارد؛ چرا که خداوند کسانی که با تکبر راه می‌روند و از مردم روی گردان هستند را نکوهش کرده و بندگان خالصش را از تکبر بر حذر داشته و به تواضع توصیه کرده و و می‌فرماید:
«وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ” [سوره لقمان آیه ۱۸] پسرم! با بى‏ اعتنایى از مردم روى مگردان، و مغرورانه بر زمین راه مرو كه خداوند هیچ متكبّر مغرورى را دوست ندارد.»
یکی از مهم‌ترین و زیباترین صفات ریس مذهب شیعه تواضع و فروتنی بود، ایشان با این که علوم آسمان‌ها و زمین را داشتند و منبع انواع و اقسام علوم بودند، که هنوز دانشمندان تا امروز به آن‌ها نرسیده‌اند ولی هیچ گام این علوم باعث تکبر حضرت نمی‌شد و حضرت همیشه رفتارهای متواضعانه از خود نشان می‌دادند، همان گونه که شخصی به نام ابی‌خدیجه در بیان تواضع امام این گونه نقل می‌کند:
«امام صادق «علیه‌السلام» همچون بردگان با تواضع تمام می‏‌نشست و دست خویش را بر زمین می‏‌نهاد و با سه انگشت غذا می‌‏خورد و…» [۲]
۲: حضرت اهل مزاح و تبسم بود: مزاح اگر در حد اعتدال باشد و آلوده به گناهى نشود، نه تنها چیز بدى نیست بلكه مى‌‏توان آن را بخشى از مسأله حسن خلق و گشاده رویى و اخلاق فاضله محسوب داشت، و بى‏‌شك اگر به افراط كشیده شود، یا با گناه آلوده گردد مبدل به یكى از رذایل اخلاقى مى‏‌شود، لذا یکی از صفات انسان مومن مزاح و حالت تبسم است همان گونه که رسول خدا نیز این گونه بودند و امام علی «علیه‌السلام» در این خصوص می‌فرماید:
«رسول خدا هرگاه یكى از یاران خود را اندوهگین مى‏‌دید او را با شوخى و مزاح خوشحال مى‏‌كرد» [۳]
در احوال امام صادق «علیه‌السلام» نیز وارد شده است که حضرت اهل مزاح و تبسم بودند به طوری که یکی از پیروان حضرت نقل می‌کند که:

«من هماره امام صادق «علیه‌السلام» را می‏‌دیدم و آن حضرت بسیار اهل مزاح و تبسم بود.» [۴]
حضرت علاوه بر این که خود اهل مزاح و شاد کردن دل‌های مومنین بودند دیگران را نیز به این گونه رفتارها توصه کرده و به یکی از یاران خود فرمودند:
«چقدر شما با یكدیگر شوخى مى‏‌كنید»؟ او در پاسخ گفت: بسیار كم. حضرت فرمودند: این كار را نكنید و مزاح را ترك نگویید زیرا مزاح شاخه‌‏اى از حسن خلق است، و به وسیله آن شادى در دل برادر مؤمن خود وارد مى‏‌كنى و پیامبر «صلى‌ الله‌ علیه‌ و آله» با افرادى شوخى مى‏‌كرد، تا آنها را خوشحال كند»[۵]

۳: حضرت اهل عبادت بود: عبادت رابطه زیبا و عاشقانه انسان با خدای سبحان است، عبادت یکی از اهداف حضرت حق از خلقت انسان است، عبادت در زندگی امام صادق به خوبی قابل لمس بود، حضرت در طول عمر شریفش یا در حالت روزه، یا در حالت نماز و یا درحالت ذکر به سر می‌برد به طوری که این رفتار برای دیگران نیز قابل مشاهده بود، یکی از یاران حضرت در این خصوص می‌گوید:

«امام صادق مردى بود كه فارغ از یكى از سه خصلت نبود: یا روزه مى‏‌داشت یا نماز می‌خواند یا ذكر مى‏‌گفت، از بزرگان عباد و اكابر زهاد بود كه از خداى عز و جل مى‌‏ترسند بسیار حدیث مى‌‏كرد و خوش مجلس بود و پرفائده…»[۶]
چقدر خوب است همه ما که از دوستداران حضرت هستیم خود را به این صفات زیبا مزین کنیم و پای جای قدم‌های مبارک حضرت گذاشته تا در دنیا و آخرت سعادتمند و پیروز باشیم.

………………………….
پی نوشت‌ها:
[۱]. نرم افزار سخنور، موسسه احرار اندیشه
[۲]. «ِ عَنْ أَبِی خَدِیجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ كَانَ یَجْلِسُ جِلْسَةَ الْعَبْدِ وَ یَضَعُ یَدَهُ عَلَى الْأَرْضِ وَ یَأْكُلُ بِثَلَاثِ أَصَابِعَ وَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص كَانَ یَأْكُلُ هَكَذَ» [بحار الأنوار، ج ‏۶۳، ص ۴۱۵]
[۳]. ««كانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله علیه و آله لَیَسُرُّ الرَّجُلَ مِنْ اصْحابِهِ اذا رَآهُ مَغْمُوماً بِالْمُداعَبَة» [مستدرك الوسائل، جلد ۸، ص ۴۰۸.]
[۴]. « قال مالك و لقد كنت أری جعفر بن محمد (ع) و كان كثیر الدعابة و التبسم فإذا ذكر عنده النبی (ص) اصفر و ما رأیت یحدث عن رسول الله (ص) إلا علی طهارة » [بحارالانوار، ج ۱۷، ص ۳۳]
[۵]. «كَیْفَ مُداعَبَةُ بَعْضِكُمْ بَعْضا، فَلا تَفْعَلُوا فَانَّ الْمُداعَبَةَ مِنْ حُسْنِ الْخُلْقِ، وَ انَّكَ لَتُدْخِلُ بِها السُّرُورَ عَلى اخِیكَ وَ لَقَدْ كانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله علیه و آله یُداعِبُ الرَّجُلَ یُرِیدُ انْ یَسُرَّهُ» [. اصول كافى، جلد ۲، صفحه ۶۶۳، حدیث ۳.]
[۶]. «كَانَ ع رَجُلًا لَا یَخْلُو مِنْ إِحْدَى ثَلَاثِ خِصَالٍ إِمَّا صَائِماً وَ إِمَّا قَائِماً وَ إِمَّا ذَاكِراً وَ كَانَ مِنْ عُظَمَاءِ الْعِبَادِ وَ أَكَابِرِ الزُّهَّادِ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ كَانَ كَثِیرَ الْحَدِیثِ طَیِّبَ…» [ أمالی الصدوق، ص ۱۷۰]

صله رحم از ردیدگاه امام صادق(علیه‌السلام)

همواره یکی از سنت‌های زیبا در کشورمان، مهمانی دادن و میهمان شدن در میان مردم بوده است که منجر به صله رحم و دیدوبازدید میان افراد جامعه نیز می‌شود، امّا متاسفانه امروزه گویی آن دور همی بودن‌ها به مانند گذشته نیست، بطوریکه در بخشی از جامعه، سردی، رفتار خشک و بی روح و زندگی ماشینی را به وضوح می‌توان مشاهده کرد؛
دیگر، مردم مهمان‌داری و دور همی بودن را تنها اختصاص به مهمانی‌های رسمی فامیل و اطرافیان خود نموده و تمایلی برای پذیرایی و دعوت از مسافر و غریبه بی پناه از خود نشان نمی‌دهند. چه بسا بتوان دلایل این مسأله را در جوّ مادی‌گرایی حاکم بر جامعه، زندگی شهرنشینی و ضعف هنجارهای اخلاقی در میان مردم جستجو کرد.
برخلاف فرهنگ امروزه بخشی از جامعه، در فرهنگ دینی اسلامی همواره به مسأله مهمانی و دور همی بودن توجه فراوان شده است بگونه‌ای که در سیره ائمه(علیهم‌السلام) نیز این خصلت پسندیده را می‌توان مشاهده کرد؛
مثلا در سیره امام صادق(علیه‌السلام) آمده است که وقتی امام در خانه‌اش مهمانی می‌داشت و سفره غذا را می‌گشود به مهمانان خیلی تعارف می‌کرد و آنان را به خوردن غذای بیشتر دعوت و ترغیب می‌فرمود و گاهی پس از آنکه مهمانان سیر می‌شدند، مجددا خوراکی می‌آورد و در پاسخ آنان که می‌گفتند ما دیگر سیر شده‌ایم و اشتها نداریم. می‌فرمود: نه هنوز چیزی نخوردید. بدانید مهربان‌ترین شما نسبت به ما کسانی هستند که بر سر سفره ما خوب غذا می‌خورند. آنگاه برای تشویق مهمانان به غذا خوردن و برای اینکه مبادا برخی از آنان از روی خجالت و شرم گرسنه بمانند از قول پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) احادیثی در ارتباط با خوردن نقل می‌کرد، تا آنان با رغبت و علاقه و طیب خاطر غذا بخورند.[۱] همچنین امام در ضمن حدیثی فرمود: «اینکه پنج درهم به دست گیرم و وارد بازار شما شوم و با آن غذایی تهیه کنم و چند نفر مسلمان را دعوت کرده اطعامشان کنم، نزد من دوست داشتنی‌تر از آن است که یک برده را آزاد کنم.»[۲]
صله رحم، حتی با کسانی که از جهت عقیده و رفتار، مخالف انسان هستند
صله رحم یک سنت و وظیفه اخلاقی است که نه تنها با خویشاوندان مومن و پرهیزکار، بلکه حتی با افرادی که اهل گناهند نیز لازم است. چه بسا به برکت دیدوبازدیدهای بستگان صالح، دیگران هم اصلاح شوند.
از طرفی، گاهی ترک اینگونه بازدیدهای خانوادگی موجب می‌شود که بستگان ناصالح، بر کجی‌ و خطاهایشان افزوده شود، در حالی که حفظ رابطه خویشاوندی، راهکار و کمک خوبی برای بازداشتن آنان از انحراف بیشتر خواهد بود.
شخصی از امام صادق(علیه‌السلام) پرسید: برخی خویشاوندانم خط و تفکر دیگری دارند، غیر از فکر و عقیده من، آیا آنان بر من حقی دارند؟ حضرت فرمود: آری، حق قرابت و خویشاوندی را چیزی قطع نمی‌کند. اگر با تو هم فکر و هم عقیده باشند، دو حق بر گردن تو دارند: یکی حق خویشاوندی؛ دوم حق اسلام و مسلمانی.[۳]
دو فایده صله رحم در کلام امام صادق(علیه‌السلام)
در روایتی از امام صادق(علیه‌السلام) درباره صله رحم آمده است: «صله رحم و نيكى، حساب (قيامت) را آسان مى‌كند و از گناهان جلوگيرى مى‌نمايد.»[۴]
بنابراین از سخنان امام صادق(علیه‌السلام) مشخص می‌شود كه صله رحم نه تنها برای مسلمانان واجب است، بلكه فریضه‌ای است كه اخلاق را خوب، دست را بخشنده، جان را پاكيزه، روزى را زياد مى‌كند و مرگ را به تأخير مى‌اندازد.[۵]
پی‌نوشت:
[۱]. صفحاتی از زندگانی امام جعفر صادق(علیه‌السلام)، علامه مظفر، ترجمه سید علوی، ص۳۰۴
[۲]. همان، ص۳۰۵
[۳]. میزان الحكمه، ج۴، ص۸۳
[۴]. تحف العقول، ص۳۷۶
[۵]. كافى، ج۲، ص۱۵۱

شاگردان مدرسه ی حضرت امام(ع)
مدرسه ای که حضرت امام صادق (ع) در مدینه قلب کشورهای اسلامی به وجود آورد دانشگاه بزرگی بود که طبق احصاء و شمارش حافظ ابو العباس بن عقده در کتاب مستقلی تعداد راویان و رجال فقه بود و حدیث آن به چهار هزار تن می رسید و در میان آنان نوابغ و متخصصین و دانشمندان نام آوری وجود داشتند که اسامی برخی از آنها هم اکنون در کتابهای علمی اروپا نیز زبانزد می باشد. شیخ مفید نیز ارشاد تعداد آنان را چهار هزار تن می نگارد. سید علی نیلی در کتاب الانوار همانند شیخ مفید اظهار نظر می کند شیخ طبرسی در اعلام الوری تعداد آنان را چهار هزار تن می دادند همچنان که شهید اول در کتاب اول فقهی “ذکری” چهار هزار تن از مردم عراق، شام، حجاز می داند… .
این همه شاگرد و فارغ التحصیل و این همه دانش اندوز با وجود آن همه فشار سیاسی و اختناق اجتماعی می تواند یکی از معجزات تاریخ بشمار آید در صورتی که اگر امام(ع) آزادی عمل کامل و فراغت مناسب می داشت می توانست استعدادهای بزرگی را بپروراند و جهان اسلام را بیش از پیش شکوفا سازد. اکنون با توجه به وسعت و بینش فقهی و عمق و ژرفای دید مکتبی فقه صادق(ع) توجه خاص و نگرش عجیبی در محافل قانونگذاری و مجالس علمی و فقهی به این فقه آموزنده و ارزنده معطوف شده است که تا دیروز هرگز چنین توجهی و نگرشی وجود نداشته است و اگر حرکت سریع و توجه عمیق شاگردان این فقه به جنبه های جهانی و گسترش ابعاد سیاسی و اجتماعی آن بیشتر مبذول گردد ثمرات و آثار بیشتر و بهتری در برخواهد داشت.

تربیت یافتگان مکتب تربیتی امام(ع)
شاگردان حضرت امام صادق(ع) خیلی زیاد می باشند ولی ما در اینجا به شرح کوتاهی در مورد چند تا از آنها و اسامی تعداد دیگری اکتفا می کنیم.
1- محمد بن مسلم یکی از شخصیتهای بزرگ شیعه از راویان بلند پایه و عالیقدر اسلامی است که در علم و فضیلت و زهد و تقوی و عظمت و کمال، سر آمد محدثان و راویان حدیث می باشد و در میان شاگردان امام صادق(ع) کمتر کسی به پایه ی فضیلت و عظمت او می رسد. پیشوای ششم در مورد او می فرماید: مکتب ما را احادیث پدرم را 4 نفر زنده کردند این چهار نفر عبارتند از: زراره، ابوبصیر، محمد بن مسلم و برید بن معاویه عجلی، اگر اینها نبودند کسی از تعالیم دین و مکتب پیامبر(ص) بهره ی کافی نمی یافت. این چهره های نورانی حافظان دین و مورد اعتماد پدرم در بیان حلال و حرام احکام دین بودند که با مکتب ما آشنا شدند و در روز رستاخیز نیز پیش از دیگران به ما خواهند پیوست.
“محمد مسلم” که از سرزمین کوفه بود طی چهار سال اقامت در شهر مدینه، پیوسته به پیشگاه صادقین(امام باقر و امام صادق(ع)) شرفیاب شد. و از محضر آن دو پیشوای بزرگ، بهره ها می اندوخت، در مکتب علمی به درجه ای از علم و فضیلت نائل مثل گردید که می گفتند: در میان شیعیان در فقه و حدیث هیچکس از محمد بن مسلم داناتر نیست وی می گوید هر موضوعی که به نظرم می رسید می پرسیدم بطوری که سی هزار حدیث از امام پنجم و شانزده هزار حدیث از امام صادق(ع) فرا گرفتم.
2- زراره بن آعین: زراره یکی از اعیان و بزرگان شیعه است که در علم فقه، حدیث کلام، بصیرت و آگاهی کامل دارد. امام بوجود چنین شاگردی افتخار کرده است و او را مرجع مراجعات و فتوای مردم قرار داده است در یکی از سخنان خود به فیض پسر مختار می فرماید: اگر حدیثی خواستی از این مرد نشسته مسئلت نما و با دست خودش به زراره اشاره فرمود و باز در حدیث دیگری فرموده اند اگر زراره و امثال او نبودند آثار پدرم از میان می رفت.
زراره یکی از یاران خاص امام(ع) و از شیعیان بسیار با فضیلت و عالیقدر است. بطوری که بزرگی و عظمت و شخصیت و ویژگی های علمی و معنوی او مورد اتفاق دانشمندان شیعه قرار گرفته است.
“ابن شهر آشوب” می نویسد: دانشمندان اسلامی در این مطلب اتفاق نطر دارند که در میان شاگردان صادقین(ع) شش نفر از همه داناتر و واردتر بودند که عبارتند از زراره، معروف مکّی، ابو بصیر اسدی، فضیل ابن یسار، محمد بن مسلم طائفی و برید بن معاویه عجلی.(مناقب ابن شهر آشوب ، ج4، ص211)
زراره مردی سخنور، خوش بیان و بحاّثه بود. و در مباحثه استعداد فوق العاده ای داشت بعدی که کمتر کسی می توانست او را محکوم سازد. او در علم کلام و مسائل اعتقادی و استدلالی بقدری ماهر و ورزیده بود که متکلمان شیعه شاگردان مکتب او محسوب می شدند.(قاموس الرجال، ج4، ص173)
زراره علاوه بر آنکه یک محدث بزرگ، متکلم عالیقدر، فقیه برجسته بود، شاعر و ادیب با ذوقی نیز به شمار می رفت و کتابی درباره علم و جبر و اختیار تألیف نموده بود.
3- ابان ابن تغلب: ابان فرزند تغلب از اصحاب امامان، سجاد و باقر و صادق(ع) شمرده می شود او مرد با فضیلت و جلیل القدر بود که در مسجد مدینه می نشست و درس و حدیث القاء می نمود امام صادق(ع) درباره ی او فرمود: «در مسجد مدینه بنشین و به مردم فتوی بده من دوست دارم در میان شیعیان امثال تو فراوان باشد».
او فرد عالم و با هوش سرشار از عقل وافر بود به علوم قرآن علاقه داشت و نخستین شخصی است که در این زمینه تألیف مستقلی دارد. ابان مدت طولانی در محضر پیشوایان معصوم نامبرده اعتکاف نموده است و احادیث و علوم آنان را دریافته است و بیش از 30000 حدیث از امام صادق(ع) حفظ نموده است.
از دیگر شاگردان امام می توان به این افراد اشاره نمود: جابر بن یزید جعفی، حمران بن شیبانی، مفضّل بن عمر جعفی، آبان پسر عثمان، برید العجلی، جمیل بن دراج، جمیل بن صالح، حماد بن عثمان، حبیب بن ثلابت کاملی و…. .

با سلام و عرض تسلیت به مناسبت شهادت امام جعفر صادق (ع)،صلوات زیر مخصوص این امام بزرگوار می باشد با فرستادن این صلوات  در ثواب آن سهیم شوید

اللهم صل علي جعفربن محمد الصادق خازن العلم الداعي اليك بالحق النورالمبين

اللهم و كما جعلته معدن كلامك و وحيك و خازن علمك و لسان توحيدك و ولي أمرك و مستحفظ دينك

فصل عليه أفضل ما صليت علي أحد من أصفيائك و حججك إنك حميد مجيد

أللهم صل علي محمد و آل محمد و عجل فرجهم يا زهرا (س).